16 Από το Νότο στο Βορρά και πάλι πίσω Η εποχή μετά τον Beuys και το ζήτημα της εν κινήσει μορφοπλαστικής διαδικασίαςΈχει κι αστείρευτα νερά...και δύο είναι οι θύρες · μία θύρα προς το Βοριά που δύνανται να κατεβαίνουν οι άνθρωποι, η δε προς Νότον είναι θεϊκή · από εκείνη οι άνδρες δεν περνάνε, αλλά των αθάνατων η οδός είναι. ἐν δ' ὕδατ' ἀενάοντα. δύω δέ τέ οἱ θύραι εἰσίν,αἱ μὲν πρὸς Βορέαο καταιβαταὶ ἀνθρώποισιν,αἱ δ᾽ αὖ πρὸς Νότου εἰσὶ θεώτεραι· οὐδέ τι κείνῃ ἄνδρες ἐσέρχονται, ἀλλ᾽ ἀθανάτων ὁδός ἐστιν.[Οδύσσεια, ραψ. Ν, 109-111] Aπό τις πολλαπλές αναφορές στην αρχαία σκέψη που συναντάμε στο έργο του Beuys, επιλέγουμε εδώ να αναφερθούμε στις έννοιες της κίνησης, μορφοπλαστικής αλλά και κυριολεκτικής, όπως εκφράστηκε μέσα από την Πλαστική του Θεωρία και ειδικότερα μέσω του οδυσσειακού μύθου. Η πινακογραφία-κιμωλία σε μαυροπίνακα του 1977 από την εγκατάσταση Το Κεφάλαιο Χώρος 1970-77, παρουσιάζει τον Οδυσσέα ως μορφή του μέλλοντος, που φέρει μέσα της το παρελθόν μαζί και το παρόν αναφέρει η Ρέα Thönges-Στριγγάρη[1] , συνεχίζοντας: Ήδη στον Όμηρο, ακόμη στο κατώφλι του μύθου, αναγνωρίζεται εύκολα σαν οραματικό πρότυπο του σύγχρονου ανθρώπου, σαν απόλυτος εκπρόσωπος της ανθρώπινης χειραφέτησης. Το «πολύτροπος» υποδηλώνει ήδη το πολυσχιδές της ανθρώπινης φύσης και επιτηδειότητας...Και αναφερόμενη στην ανδρική μορφή της πινακογραφίας: Εκεί έγραψε στην γονατική περιοχή την αρχή της Οδύσσειας στη γλώσσα του πρωτοτύπου “ ἄνδρα μοι ἔννεπε/, πολύτροπον, ὃς μάλα... " Στη διήγηση του ομηρικού Οδυσσέα, ο ήρωας κατέρχεται στον Άδη για να συνομιλήσει με τον τυφλό μάντη Τειρεσία·ο χρησμός προέβλεπε μια δεύτερη οδύσσεια προς εξευμενισμό του προσβεβλημένου Ποσειδώνα - ο ήρωας, μετά την αποκατάσταση της πολιτικής εξουσίας, πρέπει να ταξιδέψει προς τις χώρες του Βορρά, όπου οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν αλατισμένο φαγητό, δεν αναγνωρίζουν το κουπί συγχέοντάς το με δικράνι, δεν έχουν σχέση με τη θάλασσα και τον πολιτισμό της. Ωστόσο, τι αντιπροσωπεύει αυτή η κίνηση; Ο Beuys θα προσεγγίσει τον oδυσσειακό τύπο επίσης μέσα από το μοντερνιστικό πλαίσιο του Joyce·από τις σημειώσεις του για το έργο Ulysses μπορεί σχεδόν να ληφθεί ως δεδομένο ότι ο καλλιτέχνης θα υποστήριζε ότι σχεδόν έχει λάβει ένα μεταθανάτιο «αίτημα» από τον Joyce για να επεκτείνει τον Ulysses...[2] Κατά έναν τρόπο, στον Beuys συναντώνται δυο ιστορικές μορφοπλαστικές κινήσεις στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο (με την έννοια της γενικευμένης πλαστικής του θεωρίας): τόσο ο ομηρικός άνθρωπος του νότου που ανελίσσεται προς μια νέα σκέψη, στην εποχή της επικυριαρχίας της νόησης (φανερό στη φωτογραφία που παρουσιάζει τον Beuys με σκουφί, αναφορά κατά την Pέα Στριγγάρη και την Christa Hayes στον εικονογραφικό τύπο του Οδυσσέα), όσο και ο άνθρωπος του βορρά. Όπως αναφέρει η Hayes, η Ιρλανδία είναι λογικά ο «εγκέφαλος της Ευρώπης», μια πεποίθηση που ο Beuys βεβαιώνει σε πολλά από τα σχέδιά του, μερικά απ' τα οποία πραγματοποιούνται στους μαυροπίνακες κατά τη διάρκεια των δημόσιων διαλέξεών του στην Ιρλανδία το 1974. Περιγράφοντας τη σχέση του Beuys με το ομηρικό πρότυπο, η Hayes αναφέρει: Κάποιο άλλο σχέδιό του παρουσιάζει ένα άτομο που βαδίζει, το ανώτερο σώμα του οποίου καλύπτεται από τον οξύκορφο σκούφο. Αυτό φέρνει πιο κοντά μια λύση ως προς τον τρόπο με τον οποίο Beuys επεδίωκε να επεκτείνει τον Ulysses του Joyce. Ως εικαστικός καλλιτέχνης,ο Beuys ήξερε ότι οξύκορφος σκούφος είναι εικονογραφικά η ιδιότητα του Οδυσσέα. Με αυτήν την σύνδεση, είχε ανακαλύψει μια θεμελιώδη παράλληλο μεταξύ των σημαντικότερων έργων του Joyce, Ulysses και Finnegans Wake. Επισημαίνουμε εδώ την συστηματική μελέτη και αναφορά του καλλιτέχνη πάνω στο λογοτεχνικό κείμενο. Επιθυμεί την επέκταση του κειμένου προς μια μορφοπλαστική επέκταση των ικανοτήτων του ανθρώπου, όπου οι βασικές του νοητικές ιδιότητες μπορούν να εξελιχθούν. Έχει μεγάλη σημασία ο μετασχηματισμός του στοιχείου (από χερσαίο σε υδάτινο) στο οποίο συντελείται η κίνηση: Ο Beuys ακολούθησε τον Joyce στη μετατροπή των περιπετειών του Odysseus από θαλασσινές σε χερσαίες και μετέτρεψε την οδύσσεια σε οδύσσεια περπατήματος.. Επίσης, αναφέρεται στον Oδυσσέα αρκετές φορές -πάντα φαίνεται με τον Joyce κατά νου. Το 1977, όντας κάτοχος σε αυτή τη φάση τουλάχιστον τριών βιβλίων με τις απεικονίσεις του σχεδίου του Joyce πάνω στον Bloom, o Beuys επέλεξε να συνοδεύσει ένα σχέδιο πινάκων του πολύκλωνο Καθένα (Everyman) με τις εναρκτήριες γραμμές τηςdlοδύσσειας στα ελληνικά, ακριβώς όπως είχε κάνει ο Joyce...Ένα σχέδιο από το 1957, όταν είχε αρχίσει την "επέκταση" του Ulysses, έχει τίτλο Οδυσσεύς[3]. Ο Joyce, επιπλέον, είχε κατά την άποψη του Beuys αφήσει το σημάδι του στο ευρωπαϊκό τοπίο μέσω των περιπλανήσεων της ζωής του, όσο και μέσω της εργασίας του. Ακολούθησε επίσης τον μύθο του Οδυσσέα.[4] Καθόλου παράδοξο δεν ακούγεται και το σχόλιο του Beuys στη Ρέα Thönges-Στριγγάρη οτι «η Νάπολη είναι η Ελληνική μου πόλη»-ακριβώς πάνω στην ομηρική διαδρομή για να θυμηθούμε την Αιαία, το νησί της Κίρκης που τοποθετείται από τους ερευνητές στο Monte Circe, βορείως της Νάπολης [κατά E. Bradford και E. Lessing όπως και το Mt. Posillipo ως χώρα των Κυκλώπων στον κόλπο της Νάπολης (V. B rard, E. Lessing)], σκεπτόμενοι ότι ο καλλιτέχνης είχε συζητήσει την πρόθεσή του να μεταφέρει την Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ στη Νάπολη ή στο Κάπρι. Η επιθυμία αυτή παραμένει στη σκέψη μου πολλά χρόνια σαν ένα έργο που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, σαν μια σκέψη που ίσως κάποτε ολοκληρωθεί... In Delphi muss man sich treffen... / Oι Δελφοί Είναι το Μέρος να Συναντιέται Κανείς... [J. Beuys] Η κίνηση του ανθρώπου του Βορρά προς το Νότο εμπεριέχεται στην ιδέα για την έκθεση 12 καλλιτεχνών για τον Beuys[5], η οποία προέκυψε κατά τη διάρκεια μιας συνομιλίας με την Ρέα ThöngesΣτριγγάρη στην Κηφισιά, δυο χρόνια πριν, όπου μου αναφέρθηκε το περιστατικό των Δελφών. "Στους Δελφούς πρέπει να ανταμώνει κανείς!" (In Delphi muss man sich treffen) είναι μια φράση του Joseph Beuys, ειπωμένη το 1982 στη διάρκεια μιας απρόβλεπτης συνάντησής του με την φίλη και συνεργάτιδά του Ρέα Thönges-Στριγγάρη στον χώρο του Αρχαίου Μαντείου. Όπως η ίδια αναφέρει [6] , "το 1983 τον καλλιτέχνη απασχολούσε η ιδέα ενός Έργου-Εγκατάστασης (Rauminstallation), το οποίο σκεπτόταν να πραγματοποιήσει σε αίθουσα του Μουσείου των Δελφών. Γραφειοκρατικοί λόγοι, εμπόδισαν εντούτοις την υλοποίηση των προθέσεών του, με αποτέλεσμα να χαθεί η ευκαιρία μιας μοναδικής δημιουργίας του Beuys, σχεδιασμένης ειδικά για την Ελλάδα. Κάποιος άλλος χώρος που του προτάθηκε εκ μέρους μιας γκαλερί της Αθήνας, ουδόλως τον απασχόλησε. Το γεγονός ότι τον Beuys ενδιέφερε ιδιαίτερα η θεματική του Απόλλωνα είναι ελάχιστα γνωστό. Επιδίωξή του ήταν η αντιπαράθεση αλλά και ο απ' ευθείας διάλογος με τον καθοριστικό για την δυτική σκέψη αλλά και για τις τέχνες, σαμανικό θεό των Ελλήνων, του οποίου τον αρχικό ναό όπως λέγεται, είχαν χτίσει οι μέλισσες με κερί και με φτερά κύκνου (σημάδι κι αυτό για τον Beuys, βλ. Ρέα Thönges-Στριγγάρη, Η Ιφιγένεια αυτός Εγώ, ARTI 18, 1994). Δύο χρόνια αργότερα, το 1985, ο Beuys θα πραγματοποιούσε την τελευταία μεγάλη του Εγκατάσταση, Palazzo Regale, στο Μουσείο di Kapodimonte στην Νάπολη"έργο, το οποίο, κατά τους Ρ. Thönges-Στριγγάρη και Lucio Amelio, είχε το ξεκίνημά του στην εμπειρία του καλλιτέχνη από την μοναδική του επίσκεψη στους Δελφούς. Κινούμενος στον άξονα των αντιθετικών σημείων του ορίζοντα [Βορράς-Νότος] ο Beuys γνωρίζει την τοπολογική σημασία του σημείου πρόσβασης - το σημείο της εισόδου είναι διαφορετικό από το σημείο της καθόδου·είναι η βάση της παιδευτικής διεργασίας, η εκκίνηση της τελετουργίας προς την πλαστική θεωρία και τον μετασχηματισμό του ανθρώπου και της κοινωνίας. Γιάννης Μελανίτης Επιμελητής Αναφορές 1. Ρέα Thönges-Στριγγάρη, Joseph Beuys, «Η Ιφιγένεια Αυτός Εγώ» (I am Iphigenia), περιοδικό ARTI, τεύχος 18/1994 2. Christa-Maria Lerm Hayes, CIRCA Artmagazine 104, Summer 2003, pp. 35-39 3.ibid 3. Christa-Maria Lerm Hayes, Joyce in Art, Lilliput Press, Dublin 2004 4. Η σχέση των γερμανών καλλιτεχνών με την Ελληνική Αρχαιότητα είναι παλιά κοινή διαπίστωση, με αρχές στον 18ο και τον 19ο αιώνα έως τις ημέρες μας. Μπορούμε να αναφερθούμε στα διάσημα έργα των Hölderlin, Hyperion, Goethe, Iphigenie και Nietzsche, Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik... Για τον 20ό αιώνα, στις Duineser Elegien του Rilke και στις αναγνώσεις του Klee πάνω σε αρχαιοελληνικά κείμενα στο πρωτότυπο (σε ένα γράμμα του στον Will Grohmann,1940, ο Klee δηλώνει ότι διάβασε τον Αισχύλο σε τρεις μεταφράσεις, τη μία μετά την άλλη, επίσης, στη γυναίκα του, ότι διάβασε τον Οιδίποδα σε μία πυρετώδη κατάσταση, "σα να απευθύνονταν προσωπικά σε μένα.") 5. Ρέα Thönges-Στριγγάρη, Joseph Beuys, «Η Ιφιγένεια Αυτός Εγώ» (I am Iphigenia), περ. ARTI, τεύχος 18/1994. |